stamboom ja of nee.

Ik wil een heikel onderwerp aansnijden.
Bij vele vragen en antwoorden komt het onderwep stamboom ter sprake. Vele a.s.bazen zien het nut niet in van het hebben van een stamboom.Want men denkt dat die stamboom goud-geld kost.De gemiddelde eigenaar heeft helemaal geen interesse in zo'n stamboom.
Maar: een stamboom is noodzakelijk omdat daar de gezondheid en karakters van de ouders,grootouders en overgrootouders uit opgemaakt kan worden. Een serieuze fokker zal dus altijd de stambomen uitpluizen om een combinatie te krijgen die matchen qua gezondheid, karakter en uiterlijk.
Om stambomen te verkrijgen moeten de honden aan bepaalde eisen voldoen en de rashondenvereniging ziet er op toe dat aan die eisen voldaan wordt.
En waarom die pups zo duur zijn? De fokker maakt zeer veel onkosten, denk aan d.n.a.tests, ogentests, h.d.röntgenfoto's hartonderzoek, nieronderzoek,levershunt,en nog veel meer,verder is de a.s.fokker verplicht naar een paar shows te gaan.
En dan heb ik het nog niet eens over de voeding(mijn pups kregen o.a.gemalen bieflappen)en dierenartsenkosten.O,ja, niet onbelangrijk: het dekgeld(ter waarde van een pup, aangezien die reu ook die tests heeft ondergaan + de shows)
Wanneer zo'n nest dan eindelijk geboren is en u zich tijdig voor een pup had ingeschreven is het ook mogelijk om voor uw pup geen stamboom aan te vragen.Dan krijgt u de pup 50€ goedkoper, maar dan weet u wel zeker dat kosten nog moeite is gespaard om u een zo geestelijk en lichamelijk gezond mogelijk pupje te bezorgen.

Nee van mijn hoeft het niet.
Ik heb honden gewoon voor me eiegen.
Geen shows of wat dan ook wil ik ermee.
En mijn lievelings honden hebben geen stamboom is geen rashond.
Maar een gewone boerenfox.
Ons kooiker en parson hebben toevallig wel een stamboom.
Maar van mijn hoeft het niet.

Groetjes Jo

En die tests zijn ervoor om genetische afwijkingen aan het licht te brengen zodat met zo'n teef of reu niet gefokt wordt en zo pups daarvan gevrijwaard zijn.

En even ten overvloede: mijn Bijke is een volkomen verknipte kruising, maar daar had ik me uit medelijden om bekommerd, hetgeen nog eens onderstreept hoe belangrijk het is te weten hoe de karakters van de voor ouders zijn (en niet alleen de ouders)
p.s. ik wil Bijke voor het goud van de wereld niet kwijt!

Hallo allemaal,

Zoals ik al in het eerdere topic schreef (pretnestjes), waren wij er in eerste instantie van overtuigd dat we een pup met stamboom hadden gekocht.

Dit kwam o.a. hoe het er bij de fokker uitzag, de aanbeveling die we hadden en vanwege de prijs. (575.=)

(Een pup met stamboom is nl. zo rond deze prijs).
Maar we kregen dus een paspoort en een gezondheidsverk;aring van de dierenarts.

Maar ja dan heb je je hart al verloren he en ik moet zeggen het is een gezonde hond gelukkig.
(eerlijk gezegd gezonder dan die van mijn vriendin die wel een mopshond met stamboom heeft, maar dat is gewoon pech, want net als bij mensen een ziekte overkonmt je.)

Wij hadden verder geen ervaring met het aanschaffen van een hond met stamboom omdat wij eigenlijk nooit een hond met stamboom heb gehad.

Vroeger hebben we wel een bouvier gehad en duitse staanders, maar ik kan mij niet herhinneren of mijn ouders daar een stamboom bij hadden.


Wij zijn er wel van overtuigd dat onze hond niet bij een broodfokker vandaan is gekomen daar zag het er te netjes voor uit allemaal.

Gr Rita

voor mij hoeft die stamboom dus ook niet

en over de gezondheid van de hond zegt het ook
helemaal niets !

ken genoeg honden met stamboom waar uit blijkt
dat ze hd hebben en de ander heeft ed.
dus stamboom wil niet altijd zeggen dat je een gezonde hond hebt..

als je wilt showen met je hond ok dan heb je stamboom nodig..maar als je alleen een huishond wilt tja
daar vind IK dat je daar geen stamboom voor nodig hebt

Hoi allemaal,

Het probleem van geen stamboom hebben vind ik dat je als koper maar moet vertrouwen wat voor honden er gekruist zijn.

Het ziet er als pup goed uit maar hoe is het wanneer de hond volwassen is? Het is mij nu 2x voorgekomen dat ze een pup gekocht hadden als stabij maar er kwamen zoveel gedragsproblemen dat ik daar niet in geloofde.

Na speurwerk blijkt dat er in beide honden sheppy's in dit is qua karakter heel anders als de stabij. Maar kom daar maar eens achter wanneer je geen stamboom hebt.

Als een stamboom erbij hebt dan weet je dat een stabij, cavalier, rottweiler etc. koopt en wat voor karakter daar in zit.

Daarom alleen al zou ik niet meer zonder stamboom willen kopen.

Groetjes van Esther

ja qua karaker ben ik het er niet zo mee eens
een hond kan ook zijn eigen karakter gaan creeren.

mijn daya ( met stamboom) denkt daar namelijk anders over

daya kan dus niet met andere honden omgaan.
in het begin nix aan de hond maar toen ze wat ouder was een maand of 8 moest ze ineens nix meer van andere honden hebben..ze werd agressief na andere honden alsof ze een of andere valse pitbull is (is alleen een uitdrukking..ik val geen pitbuls aan)

als er een hond maar in de buurt komt van daya gaat ze grommen en bijten en moest ik haar met al mijn kracht tegen houden..dus spelen met andere honden zit er hier niet in..als ik haar los laat ben ik degene die alleen maar omzich heen moet kijken of er niemand aankomt met een hond...
nu heb ik haar zo ver dat als ik een andere hond zie en die loopt langs hoef ik alleen maar foei! te zegge dan valt ze niet meer zo erg uit...het was in het begin echt niet leuk lopen en heb hier ook met verschillende pers. het er over gehad en ook een gedragsterapeut laten komen die zij dat ik het met een klicker moest gaan proberen nou daar had daya geen trek in misty wel ..

en nee ze is niet gebeten door andere honden of wat dan ook...ze toont gewoon agressief gedrag....voor de rest gaat het geweldig maar kan haar alleen nooit mee nemen naar een wandeling met andere honden..(heel jammer)

wat ook veel meespeelt is dat ze bang is..ze doet het daar waarschijnlijk ook voor maarja kan dit niet gaan uitprobern..want als die andere hond bij der in de buurt kom weet ik nie of ze haar tanden alleen laat zien uit angst of dat ze ook daadwerkelijk gaat bijten...heb hier dus een bange hond die wat zich agressief gedraagt..

misschien als iemand wat tips heeft...graag...

onze bijde bullen hebben geen stamboom!
heb ze allebij bij (verschillende) particulieren weg.
heb in bijde ,,gevallen" zowel de moeder als vader hond gezien(bijde vaders hebben wel n stamboom)'
en idd een stamboom geeft zeker niet altijd de garantie dat je een gezonde pup koopt!!

ik vind een stamboom wel belangrijk ondanks dat wij een kruising hebben.

het is inderdaad zo dat als je een hond met stamboom koopt je het risico op erfelijke factoren VERKLEIND...bij een stamboom zit een soort garantie dat als de hond ziek wordt en het is erfelijk bepaald dat je dan je geld terug of een 2e hond mag kiezen uit een nest...deze regels zijn bij de raad van beheer vastgelegd en geen enkele fokker mag hiervan afwijken.

met kruisingen moet je altijd afwachten wat voor karakter een hond ontwikkeld van de moeder of van de vader?? onze hond gedraagt zich als een bouvier met wat trekjes van een labrador leuk maar je moet er wel mee om zien te gaan, zoals veel mensen weten zijn bouviers nou niet echt de makkelijkste honden om mee te trainen


maar in ieder geval vind ik dat een stamboom gezien kan worden als een soort van garantie van de pup/hond. ook als je niks doet met een hond is dat heel belangrijk juist omdat er zoveel erfelijke afwijkingen in ALLE rassen zitten. Ook moet je kijken als je voor een bepaaldd ras kiest wat de afwijkingen kunnen zijn want bv met de cane corso mag ook met HD C gefokt worden omdat het fokbestand nnog zo klein is als aanstaande eigenaar moet je zelf beslissen of je ook een pup wilt uit die combi want er zijn ook honden met HD A.

zo zie ik eigenlijk.

Ik wilde graag een wolfsgrauwe duitse herder uit een werklijn hebben. Omdat men indertijd zoveel hoorde over allerlei afwijkingen bij de duitse herder ben ik op zoek gegaan naar een fokker die goed aangeschreven stond en honden met een stamboom afleverde. Ik vond dat toen heel belangrijk omdat ik graag een gezonde hond wilde, tenminste dat ik er alles aan gedaan had om een zo gezond mogelijke hond te krijgen.
Als je een rashond wilt zou ik ook gaan voor een hond waarvan bekend is wie de ouders zijn zodat de kans op een gezonde hond het grootst is.

Ik heb nu een hond uit het asiel, ze komt uit Polen en heeft daar jarenlang moeten overleven.

Dat is weer een heel ander verhaal.

Ik denk dat zulke honden, waarvan alleen de sterkste hebben kunnen overleven en die zich op een natuurlijke wijze hebben vermeerderd net zo gezond of gezonder zijn dan veel rashonden.

Zo'n hond zou het echt niet overleefd hebben als ze niet gezond was.

Er zijn dus m.i. verschillende kanten aan het stamboomverhaal.

Wat voor alle honden geld, stamboom of stamboomloos, is dat wij mensen er verantwoordelijk voor zijn en ze allemaal recht hebben op een goed en gezond leven.

Ik koop alleen honden met stamboom.
Ik vind dat mensen moeten weten waar ze aan beginnen voor ze een nestje fokken.
Niet zomaar leuk een nestje.
Dan krijg je uiteindelijk zieke dieren.

Dat mensen het niet belangrijk vinden komt alleen door het feit dat ze niet bereid zijn te betalen voor honden die getest zijn en goed bij elkaar uitgezocht.

Ik vind ook dat het verboden moet worden om pretnestjes te laten komen. Vooral door mensen die niet weten waar ze aan gebinnen en denken dat een hond bij de 1e keer loops zijn al een nestje kunnen krijgen.

Maar goed ieder voor zich.
Groeten veronique

Verbieden is een groot woord, maar ik zou het bv verplicht stellen van een KK1 diploma voor je mag fokken al is het maar 1 nestje, en anders op de bon. Zon cursus is niet extreem duur en je leert er zoveel. Dingen die iedereen met een nestje gewoon zou moeten weten..

Hoi,

ik vind persoonlijk dit gróte onzin. Stamboom is helemaal niet noodzakelijk, het is puur persoonlijk. Wie een lieve huis-tuin-en keuken hond wil, waarom geen goedkope straathond zonder stamboom? En wie naar shows wil gaan, koopt toch lekker eentje met stamboom?

Dat gezond-niet gezond kwestie is helemaal niet waar. Ook stamboomloze honden kunnen heel erg gezond zijn. En ook honden met stamboom kunnen per ongeluk ziek zijn. Hoe zou dát nou komen?

Een stamboom is een papiertje. Geen geschenk uit de hemel. Het wordt alleen een beetje voorspelt of hij bepaalde genetische ziektes krijgt. Dat is heel goed, maar meestal zijn het wél de honden met ras, dus de dure stamboom honden, die die ziektes juist hebben. De rasloze vuilnisbakken zijn juist gekruisd en dus is er geen sprake van inteelt. Dat maakt ze veel gezonder dan een rashond ooit zal zijn.

groetjes

ik vind inderdaad dat mensen die een nest willen/verzorgen iets van een certificaat moeten hebben. nu heb ik zelf geen KK1 en wel een nest opgevoed maar ik moet eerlijk zeggen dat ik wel mijn HKB '99 heb en ik heb jaren bij een shar-pei fokker gewerkt die ook een dierenpension had dus daar heb ik heel erg veel geleerd wat betreft de risico's en de dingen die je moet weten.

ik ben ook geen hondenfokker maar wel een Noorse boskat "fokker". en ik denk dat je deze discussie ook heel goed op een kattenforum kan plaatsen wat eigenlijk kan je dat heeeeel goed vergelijken....

vandaar dat ik het ook belangrijk vind dat mensen gaan snappen dat een stamboom geen duur papiertje is maar om te zorgen dat je katten/honden gezond genoeg zijn om een nest voort te brengen wel. bij de kat kost een stamboom nl maar 10 euro....mijn noren moeten van de vereniging FIV en FELV getest zijn maar wij testen ook op GSDIV en de bloedgroep, daarnaast heb je nog de echo's die niet verplicht zijn maar wel aan te raden zoals HCM,PKDen CIN en die samen met de FIV en FELV ieder jaar terug komen. en de shows waar je aan meedoet. Dit doe je puur om te zorgen dat je gezonde kittens op de wereld zet die ook nog eens de "look" hebben en het karakter waar de mensen zo gek op zijn. de kittens moeten ook 13 weken bij de moeder blijven ivm de gehele socialisatie en niet de 6 of 8 weken ide je op Marktplaats ziet. dat vergeten mensen ook nog wel eens.
een pup 8 weken en echt niet die 6 weken waarmee je ze op marktplaats ziet

dat zijn de kosten die gemaakt worden waardoor een raskat en hond duur worden en aangezien de testen steeds duurder en meer worden gaan de honden ook meer kosten.

maar veel mensen blijven denken dat het papiertje een hond duurder maakt maar ze vergeten erij te denken dat er juist veel meer bij komt kijken.

het is even een verhaal maar het is een verhaal die ik ook vertel tegen mensen die in een opwelling een nest willen of het nou honden, katten of desnoods konijnen zijn

wat ik nog even wil vermelden....

als iedereen even de genetica induikt dan zal je leren dat JOUW hond (ras of niet) gezond is maar dat wil niet zeggen dat als hij gaat dekken of zij gedekt wordt dat de PUPS gezond zullen zijn en blijven

leuk die kruisingen....je kruist de ziektes van het ene ras de ander in....en als je die nog eens met een hond kruist die ook weer wat anders draagt en nog wat hetzelfde....dan wil ik niet de nieuwe eigenaar van de pup zijn...

dat is een nadeel van kruisingen JE WEET NIET WAT ZE DRAGEN....omdat ouders niet getest worden weet je ook niet wat ze doorgeven..

je leuk kruisingen zijn gezonder...echt??? en zijn die pups ook zoveel gezonder???

even de genetica induiken en dan nog eens met volle overtuiging kunnen zeggen mijn kruising is gezond en ik weet 100% zeker dat hij geen ziektes bij zich draagt??

ik denk het niet...bij rashonden kan je een schifting maken waardoor de ziektes juist het ras uitgaan daarom moet er zoveel getest worden om het ras zuiver te houden en ik denk als je heel eerlijk ben dat kruisingen meer inteelt hebben want hoe weet jij dat die hond geen oom is van jouw hond?? of een neef??

Helemaal met Tamara eens.
Mooi verwoord.
Groetjes Veronique

Tamara,

Kruisingen zijn inderdaad gezonder. Je kunt het met me eens zijn of niet, maar het blijft een feit. Hoe denk je dat al die genetische ziektes zijn ontstaan? Zeker een karabash met een saluki gekruist he? NEE DUS.

Inteelt is een van de grootste problemen. Door inteelt, zijn ze ontstaan. Omdat iemand eens lekker een labrador wou om zijn slimheid en vermogen om in koud water te duiken. Maar dacht hij aan genetische ziektes? Dacht hij aan INTEELT? Nee. Broetjes en zusjes werden gekruisd in de hoop een zo geweldig mogelijk ras te krijgen.

Wat jij nu zegt, is dat als de vader, bv malteser, en moeder, bv chihuahua, pups krijgen worden ze meteen ongezond? Dat werkt niet zo. Als de een HD draagt en de ander Genetische doofheid betekent het niet dat de pups én HD hebben, én doof zijn. Of zelfs dragen. Maar meestal, helaas, dragen ze het wel. Maar dat komt uitsluitend door het ras.

Als je honden kruist die vrij van alle genetische ziektes zijn, dan krijg je hele gezonde pups. Vaak worden ze nog gezonder dan de mops met zijn neus of cavalier met zijn kleine schedel.

Een stamboom IS en BLIJFT maar een papiertje. Zijn de ouders en 'grootouders' van de pups ziektevrij dan zijn de pups dat ook. En daar heb je geen papier bij nodig. Wat raar hé?

groetjes

nee je hebt inderdaad geen papiertje nodig maar wel testen om te bepalen of de ouders wel of niet gezond zijn.....

en die gebeuren (meestal) niet bij kruisingnestjes en dat is een feit...

als een maltezer op een shi-tzu gaat en ze DRAGEN een ziekte (dragen betekent dus "je ziet het niet") dan worden de pups ziek....

kijk een papiertje/stamboom kost niet zoveel. de reden waarom rashonden meer kosten komt door de testen...zo simpel is dat.... en als jij een kruising kan vinden waarvan beide ouders netjes getest zijn dan hoor ik het graag...

enne HD zit in elk hondenras ook bij de kleintjes en als het maltezertje niet getest wordt op HD en de shi-tzu ook niet krijg je een boomertje die HD heeft zo simpel is het...ook met knieproblemen net zo...

en daarom zeg ik ook de ouders kunnen er goed UITZIEN maar je weet niet wat ze DRAGEN en daarom is een stamboom wel belangrijk zodat je weet wat de ouders dragen/voorouders en ga zo maar door..

Rashonden zijn onstaan door kruisingen en inderdaad toen was inteelt orde dag van de dag. maar hoe ontstaan kruisingen dan?? door die "inteelt"rashonden op elkaar te zetten...

en trouwens...die erfelijke ziektes zijn mede ontstaan door de kruisingen van bepaalde rassen...de slechte eigenschappen van het ene ras samen met die van een ander ras en reken maar uit....

En inteelt wordt juist voorkomen bij honden met een stamboom, dan kan je namelijk zien wie de ouders zijn. Als jij de hond van de buurman pakt kan dat zomaar de neef of opa etc zijn.

Mexx, dat is niet helemaal waar. Wel als het van hetzelfde ras is natuurlijk.

http://www.hondenpage.com/hondenforum/6911/1/stamboom-ja-of-nee-?.php

De vorige discussie hierover met mijn reactie

Kort gezegt: Stamboom is leuk als je wilt showen, maar zeker geen must voor mij.

Ik ben het met ik&roos eens over het genetische aspect.

Erfelijke afwijkingen zijn over het algemeen recessief. Dit betekent dat het nageslacht van beide ouders het "zieke gen" moet hebben gekregen om zelf daadwerkelijk de ziekte te krijgen. Als het nageslacht alleen van de ene ouder het zieke gen krijgt en van de andere het gezonde gen, dan overschaduwt het gezonde gen als het ware het zieke gen en dan openbaart de ziekte zich niet. Het nageslacht is dan wel drager van de ziekte (net als in dit geval de ouders), wat betekent dat zij het zieke gen weer aan hun nageslacht kunnen doorgeven.

Het klopt dus idd dat als jouw hond gezond is dit niet persé wil zeggen dat je nageslacht ook gezond is. Maar, zoals ik&Roos als aangeeft: als binnen een foklijn een "ziek gen" aanwezig is, en je kruist individuen vanuit deze lijn met elkaar, is de kans dus veel groter dat het nageslacht gekenmerkt wordt door twee zieke genen (en dus ziek wordt). Wanneer je 2 individuen met elkaar kruist die qua genetische achtergrond niets met elkaar gemeen hebben reduceer je de kans op ziektes, doordat de kans groter is dat een ziek gen van de ene ouder overschaduwd wordt door een gezond gen van de ander.
Individuen van hetzelfde ras zijn altijd meer aan elkaar verwant dan individuen van verschillende rassen.
De stelling dat je door twee verschillende rassen met elkaar te kruisen de ziektes van het ene ras het andere inkruist, klopt dan ook niet. Sowieso niet omdat de nakomelingen niet aan een rasstandaard voldoen, dus vallen ze buiten het ras. Wat het nageslacht betreft: zoals uit het begin van mijn verhaaltje blijkt, is de kans bij een kruising dus groter dat het een ziek gen overschaduwd wordt door een gezond gen. M.a.w. gezonder nageslacht dus...

Groetjes, Mischa

Oh, en

die erfelijke ziektes zijn mede ontstaan door de kruisingen van bepaalde rassen...de slechte eigenschappen van het ene ras samen met die van een ander ras en reken maar uit....

klopt dus volgens zelfde bovenstaande redenering ook niet.

(Het hangt er trouwens wel vanaf hoe je "ziektes" definieert. De kleinschedeligheid bij Cavaliers is bijvoorbeeld een eigenschap waar bewust op is geselecteerd. Dit heeft dus niets met inteelt te maken.)

ziektes vind ik de erfelijke afwijkingen van een bepaald ras/hond.

het is wel degelijk zo dat je door kruisingen ziektes het ras in kan brengen. dat is gewoon zo. Bij sommige rassen die bv nog in ontwikkeling zijn mogen kruisingen met een ander ras...waardoor de pups drager kunnen zijn van een erfelijk gen uit het andere ras...als je die met een hond dekt die uit een zelfde soort kruising komt (en dan heb ik het over het bewust kruisen om een nieuw ras te creeeren) heb je dus een nieuw ras met de erfelijke eigenschappen van beide "oerouder"/rassen

net als dat beide ouders drager moeten zijn van het gen klopt ook.

die erfelijke ziektes zijn mede ontstaan door de kruisingen van bepaalde rassen...de slechte eigenschappen van het ene ras samen met die van een ander ras en reken maar uit....

dit stukje heeft het over het onstaan van hondenrassen. niet over het nu. dat was misschien niet helemaal duidelijk maar zo bedoelde ik het wel

Tevens denk ik dat jullie nu wel weten hoe ik denk en wat mijn mening is over een stamboom

Mensen met honden zonder stamboom kunnen nooit ergens op terug vallen, als ik het even niet weet kan ik de fokker bellen die al 10 jaar fokt.
Mensen met pretnestjes weten vaak niet waar ze aan beginnen, dus hoe kunnen ze uitleg geven aan mensen die voor het eerst een hond nemen.

Als mijn teef loops is en er wil een reu op van een ander ras of kruising, zal ik er persoonlijk voor zorgen dat die reu dat nooit weer doet.
Als ze dan oud genoeg is voor nestjes wordt ze alleen gedekt door een reu die alle testen heeft gehad, het goed doet op show en geen bloedband met elkaar hebben.
Dus alles via de officiele weg met kennelnaam, stamboom, fokken volgens regelementen van rasvereniging env.
Weet je wel wat dat kost, niet alleen kwa geld maar ook tijd en energie, die mag ook wel betaald worden vind ik.

Groetjes Veronique

Dus alles via de officiele weg met kennelnaam, stamboom, fokken volgens regelementen van rasvereniging env.
Weet je wel wat dat kost, niet alleen kwa geld maar ook tijd en energie, die mag ook wel betaald worden vind ik.

ik weet eerlijk gezegd niet hoeveel dat kost

wel met mijn katten. maar ik vermoed dat je met een hond nog meer kwijt ben....

Wat je dus met honden met stamboom hebt, is dat er ziektes aan het ligt komen die bij kruisingen niet aan het ligt komen, ik heb het dan vooral over dingen waar de hond niet noodzakelijk ziek van wordt. Wie laat nu bijvoorbeeld zijn kruising testen op oogafwijkingne of op HD/SD/ED of op patella luxatie? Er zijn zoveel ziektes waarvan honden niet noodzakelijk ziek van worden, maar waar fokkers wel graag hebben dat je je hond op laat testen en het dus bij stamboomhonden sneller naar buiten komt. Maar er zijn zoveel kruisingen die rondlopen met ziektes zonder symptomen en dan als gezond bestempeld worden, terwijl ze dit eigenlijk niet zijn. Ik heb kruisingen in het verleden gehad en heb er nu ook. 1 had epilepsie, 1 heeft PL, 1 heeft een onderbeet, 1 heeft allergieën. Kijk ik even verder dan mijn eigen kruisingen, kom ik juist hetzelfde tegen vooral de epilepsie en PL (denk maar aan jack russells zonder stamboom, bijna allemaal hebben ze hier wel een lichte vorm van, maar komt dus niet aan het licht). Kijk ik dan naar Kai (met stamboom), ja dan heeft Kai ook een afwijking, maar niet ernstiger dan de kruisingen.

In de toekomst ga ik enkel nog honden met stamboom hebben omdat ik er mee de hondensport in wil en dan heb je een stamboom nodig.

Groetjes
Linsey

*ligt moet licht zijn